نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 74 (پاییز 1400)

در این مقاله به سیر زندگی و فعالیت‎های سیاسی، اجتماعی و مذهبی آیت‌الله سید اسدالله مدنی پرداخته ‎ایم. ایشان از مبارزان فعال و انقلابی در سه منطقه همدان، لرستان و آذربایجان در مقطع قبل از انقلاب بوده و پس از انقلاب نیز در تثبیت وضعیت استان‎های همدان و آذربایجان شرقی و رفع برخی اختلافات و مدیریت برخی اتفاقات نقش بسزایی ایفا کردند و در نهایت نیز به دست یکی از اعضای گروهک منافقین به شهادت رسیدند. سیر مقاله به صورت تاریخی از زندگی‎نامه آیت الله مدنی است و در این سیر تاریخی به نقاط عطفی همچون فعالیت‎های سیاسی در آذشهر، مبارزات مذهبی و سیاسی در همدان، خرم آباد و نجف اشرف و تبعیدهای چندگانه ایشان به شهرهایی همچون نورآباد ممسنی، گنبدکاووس، کنگان و مهاباد پرداخته شده است. منبع اصلی مقاله کتاب اسناد ساواک است که از سوی مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات در سال 1377 منتشر شده است. در کنار این کتاب از خاطرات شفاهی و برخی دیگر از کتب که در حوزه زندگی‏نامه ایشان نوشته شده و همچنین روزنامه ها و نشریات استفاده شده است.

آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی از مجتهدین و روحانیون مبارز تبریز بود. او در سال 1319 ه‍ ش. به حوزه علمیه قم رفت ده سال در قم به تحصیل علوم دینی پرداخت. سپس به نجف رفت و سه سال نیز در این شهر به تحصیل پرداخت و از منظر علمی در جایگاه بالایی قرار گرفت. او در دوران حیات خود از مجتهدین بسیاری اجازه اجتهاد و روایت داشت. همزمان با آغاز نهضت امام خمینی آیت‌الله قاضی طباطبایی نیز مبارزه علیه رژیم پهلوی را آغاز نمود. فعالیت‌های روشنگرانه آیت‌الله قاضی موجب شد تا چندین بار بازداشت و تبعید را تجربه کند. زمانی که دوران محکومیت‌ها تمام شد به تبریز بازگشت و فعالیت‌های تبلیغی خود را آغاز نمود. آیت‌الله قاضی طباطبایی با امام خمینی در نجف در ارتباط بود و در انتشار اعلامیه‌های امام خمینی و برگزاری تظاهرات نقش اساسی ایفا کرد. با پیروزی انقلاب اسلامی خانه آیت‌الله قاضی به ستاد فرماندهی نیروهای انقلابی در آمد. او با شناختی که از فضای شهر تبریز داشت توانست امنیت و آرامش را به شهر بازگرداند. گروه تروریستی فرقان که سابقه ترور افراد شاخص انقلاب را داشت، در 10 آبان 1358 آیت‌الله قاضی طباطبایی را در راه منزل به شهادت رساند.

در این مقاله به بررسی عوامل تاثیرگذار بر شخصیت و ساخت فکری آیت‌الله مرتضی مطهری پرداخته‌ایم. آیت‌الله مطهری از اندیشمندان و شخصیت‌های تاثیرگذار تاریخ معاصر ایران است که عامل «اراده» بیش از عوامل دیگری چون «وراثت» و «محیط» در ساخت فکری و شخصیتی او تاثیر داشته است. مجالست و تاثیرپذیری فکری از استادان صاحب‌نام حوزه‌های مشهد و قم، حضور در دانشگاه تهران و تعامل با جریان‌های فکری گوناگون، اندیشه‌ورزی در باب فرهنگ و تمدن غرب، مواجهه با متفکران نواندیش و همچنین مواجهه با ‌جریان‌های متحجر و التقاطی، عواملی هستند که از مطهری چهره‌ای متفاوت و در عین‌حال دغدغه‌مند نسبت به جامعه ایرانی ساخته است.

محمدجواد باهنر از انقلابی‌هایی بود که مبارزه با حکومت پهلوی را در ابعاد فرهنگی، سیاسی و آموزشی پیگیری کرد. نوشتارهای آگاهی‌بخش در نشریه‌های مذهبی، کمک فکری به جامعه تعلیمات اسلامی، سخنرانی سیاسی در مجالس مذهبی، کمک به بسیج سیاسی علیه حکومت، عضویت در جامعه روحانیت مبارز و تبیین ایدیولوژی انقلاب و اندیشه‌های امام خمینی بخشی از فعالیت‌های او در نهضت امام خمینی بود. باهنر بر فعالیت تشکیلاتی تاکید داشت و با موسسات فرهنگی – اسلامی مانند بنیاد تعاون و رفاه اسلامی، مدرسه رفاه، کانون توحید و دفتر نشر فرهنگ اسلامی همکاری داشت. بعد از انقلاب نیز در همان عرصه فرهنگی، آموزشی و سیاسی به فعالیت‌های خود استمرار بخشید و در سازمان‌های مختلفی چون حزب جمهوری اسلامی، ستاد انقلاب فرهنگی، آموزش و پرورش، نهضت سوادآموزی و نمایندگی مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان به ایفای نقش پرداخت. محمدجواد باهنر در هشتم شهریور 1360، زمان کوتاهی بعد از رسیدن به نخست‌وزیری، در یک عملیات تروریستی به شهادت رسید.

امام خمینی در جریان مبارزه علیه حکومت پهلوی، از شبکه گسترده و به‌هم متصل روحانیت بهره برد. در این میان، گروهی از علمای ساکن در نقاط مختلف کشور که از جایگاه علمی، معنوی و اجتماعی بالا برخوردار بوده و ‌به‌عنوان «علمای بلاد» شناخته می‌شدند، نقش‌آفرینی موثری داشتند. آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب یکی از این علما بود که در انتقال پیام امام خمینی و پیشبرد اهداف نهضت نقش خود را در جنوب کشور ایفا کرد. در این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، اسنادی و اینترنتی، به بررسی زندگی آیت‌الله دستغیب و نقش او در روند مبارزات انقلاب اسلامی در فارس و ‌به‌خصوص شهر شیراز پرداخته‌ایم. حضور او همچنین نقش مهمی در تثبیت انقلاب اسلامی در شیراز داشت. آیت‌الله دستغیب نخستین امام جمعه بعد از انقلاب در شیراز بود که به‌دست سازمان تروریستی مجاهدین خلق به شهادت رسید و به‌عنوان یکی از پنج شهید محراب مشهور شد.

مقاله حاضر با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی به بررسی شیوه‌های مبارزاتی آیت‌الله سعیدی علیه حکومت پهلوی پرداخته است. در این پژوهش، برنامه اصلی مبارزاتی آیت‌الله سعیدی زنده نگه‌داشتن یاد امام خمینی، تلاش برای پایان دادن به تبعید و پیروی از دستورهای ایشان بود. آیت‌الله سعیدی با محوریت مسجد موسی‌بن‌جعفر تهران، به‌عنوان کانون مبارزه، از تاکتیک‌ها و شیوه‌های متنوعی ازجمله سخنرانی بعد از نماز، صلوات سیاسی، دعوت سخنران از قم، بیان مسایل شرعی از رساله امام خمینی، دعا و نیایش در پایان سخنرانی‌ها، سفر به عراق برای دیدار با امام، تشکیل جلسات هفتگی، ایجاد تشکیلات امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، تشکیل کلاس برای بانوان، چاپ و توزیع رساله امام و درنهایت چاپ و توزیع جزوه‌ها و نشریه‌های مختلف، بهره برد.